GEMSBOK-UPINGTON: Die Departement van Water en Sanitasie se voorstel om die Benede Oranjerivier se waterhulpbronklas af te gradeer is, ten sterkste deur Gariep Watch teengestaan.
Volens die Agtergrondinligtingsdokument (AID) van Mei 2025 en die vergadering van die projek se stuurkomitee (PSC) op 6 Mei 2025 is in die PSC-vergadering gestel dat, as gevolg van toekomstige ontwikkelings-cenario’s, die Ekologiese Volhoubare Basisgeval en Aanbevole Ekologiese Kategorie nie vir die onder-Oranjerivier nagekom kan word nie.
Afwegings is voorgestel, wat sal lei tot tekorte in watervoorsiening vir besproeiing en ekologiese waterbehoeftes in die onder-Oranjerivier.
‘n Afgegradeerde Waterhulpbronklas 3 is vervolgens vir die onder-Oranjerivier voorgestel, wat onvermydelik sal lei tot die verlaging van Hulpbron-kwaliteitsdoelwitte wat nie beskerming vir watergebruikers sal bied teen die vele risiko’s wat swak watergehalte inhou nie.
Gariep Watch maak dus beswaar teen die voorgestelde Klas 3-kategorisering weens die verwagte watertekorte in die laer Oranjerivier wat sal volg op die inbedryfstelling van Fase 2 van die Lesotho Hooglandwaterprojek (LHWP) in 2030.
Fritz Bekker, uitvoerende direkteur van Gariep Watch NPC sê hulle beswaar is gebaseer op die volgende standpunte:
1. Daar word voorgestel om die enigste grootmaat watervoorraad van die Noord-Kaap Provinsie op te offer vir Gauteng se verkwistende watergebruikspraktyke
“ ‘n Eensydige afruiling word voorgestel waar watervoorraad aan die Noord-Kaap Provinsie ingekort sal word - vir die oordrag daarvan na die Gauteng Provinsie, waar byna 50% van die water tans verlore gaan as gevolg van munisipale wanbestuur en ondoeltreffende waterbespa-ringsmaatreëls.” Fase 2 van die LHWP sal die stroomop-voorraad van Oranjerivierwater met nog 12% verminder tot ‘n totale volume van 1 260 miljoen m3/jaar, wat hoofsaaklik na Gauteng oorgedra word. Die DWS ontwikkelde strategieë - om watergebruik in Gauteng te verminder en ‘n positiewe waterbalans in die Vaalrivier te handhaaf - is dus nie suksesvol geïmplementeer nie.
“Hierdie onsuksesvolle intervensies het waterbesparing en watervraag-bestuursinisiatiewe ingesluit, sowel as die uitwissing van onwettige watergebruik en die behandeling en hergebruik van suurmyndreinering uit die Witwatersrand-komme. Daar word dus geglo dat watergebruik in Gauteng geoptimaliseer moet word voordat voorsieningstekorte in die Noord-Kaap die lewensbestaan van sy inwoners, sy ekologie en ekonomie nadelig beïnvloed.”
2. Waterbronne kan nie geklassifiseer word met die gebruik van reke-naarinligting nie
“Die DWS Waterhulpbronklassifikasiestelsel-metodologie vereis ‘n gedetailleerde status quo-assessering van die opvanggebied wat onlangse inligting oor akwatiese ekosisteme, watergehalte en watergebruike moet insluit. Die DWS het hul riviermoniteringsprogram in 2014 gestaak en geen onlangse biomonitering en watergebruikersopnames is by die bestaande vyf EWR-lokaliteite in die laer Oranjerivierstreek uitgevoer nie. Daar word dus aangevoer dat die voorgestelde afgradering van die laer Oranjerivier na ‘n Klas 3-kategorisering nie op rekenaarvlak en sonder voldoende opgedateerde gelokaliseerde inligting gedoen kan word nie.”
Biomoniteringsopnames soos uitgevoer deur Gariep Watch by lokaliteite in die middel- en laer Oranjerivierstreke het getoon dat die akwatiese ekosisteme floreer en dat een van die visspesies wat in die laer Oranjerivier voorkom, naamlik die Grootbekgeelvis (Labeobarbus kimberleyensis), op die rooi data-lys is en as byna bedreig1 en kwesbaar2 geklassifiseer is. Nog vier spesies, naamlik L. aeneus, L. kimberleyensis, L. capensis en A. sclateri, is endemies aan die Oranje-Vaalrivierstelsel. Hierdie spesies en baie ander kan verlore gaan as die rivier veroordeel word tot ‘n Klas 3-kategorisering wat gebaseer is op verouderde en onakkurate inligting.
Die Gariep Watch-navorsing oor watergehalte in die onderste Vaal-Oranjerivierstelsel sal binnekort gepubliseer word en moet ook oorweeg word vir die hulpbronklassifikasieproses en veral vir die vasstelling van ontvangswatergehaltedoelwitte.
3. Verlies van ekosisteemdienste
Die onderliggende dryfvere van volhoubare lewensbestaan en ekonomiese ontwikkeling in die Noord-Kaap Provinsie is die talle waardevolle ekosisteemdienste wat die Oranjerivierstelsel ondersteun. Behalwe dat dit ‘n habitat vir baie waterorganismes bied, herwin ‘n gesonde rivierstelsel voedingstowwe, verminder vloedgevare, suiwer die water en herlaai die grondwater. Die natuurlike struktuur van die waterekosisteme moet dus beskerm word om te verseker dat ekosisteemprosesse optimaal funksioneer. Daar sal min beskerming vir ekosisteme wees met die voorgestelde Klas 3-kategorisering wat slegs van toepassing moet wees op beduidend veranderde rivierstelsels, wat die onderste Oranjerivier nie is nie.
4. Verhoogde risiko van verhoogde konsentrasies van besoedelingstowwe
“Navorsing deur Gariep Watch het getoon dat sommige besoedelingstowwe reeds internasionale riglynkonsentrasies vir drinkwatergebruik, landboubesproeiing en die oorlewing van akwatiese ekosisteme oorskry. Die Klas 3-kategorisering en die gepaardgaande permissiewe stroomop-bestuurspraktyke sal ‘n situasie toelaat waar toekomstige vloei in die onderste Oranjerivier laer, warmer en stadiger sal wees. Daar sal dus meer kontaktyd tussen die rivierwater en sy besoedelde sedimente wees. Verhoogde verdamping en minder verdunning van die bo-Oranjerivier sal dan die bestaande besoedelingstofkonsentrasies verhoog. Verhoogde soutgehalte en eutrofiese toestande kan dan grond- en gewasskade in besproeide gebiede en die verspreiding van alge en oorlasplante veroorsaak.”
Die Gariep Watch-navorsing het verder groot mikrobiese en spoormetaalverwante waterkwaliteitsrisiko’s aan die lig gebring wat na verwagting sal toeneem met die inbedryfstelling van Fase 2 van die LHWP in 2030. Dit, met suurmyndreinering uit Gauteng, verhoogde afvalwaterafvoer uit die bo-Vaalrivierstreek en klimaatsverandering, kan hierdie rivier se kapasiteit om lewe en lewensonderhoud dwarsdeur die Noord-Kaap Provinsie te onderhou, beëindig.
Dit is belangrik dat geeneen van die drinkwaterbehandelingsaanlegte in die Noord-Kaap gedurende 2023 Blue Drop-sertifisering ontvang het nie. Sewe-en-tagtig persent van hierdie stelsels was in ‘n swak of kritieke toestand. Hierdie behandelingsaanlegte was ook nie ontwerp om die vele skadelike chemiese stowwe en verbindings wat met riool-, myn- en industriële besoedeling uit Gauteng geassosieer word, sowel as die besoedelingstowwe van baie wanfunksionele afvalwaterbehandelingsaanlegte langs die rivier te verwyder nie. Drinkwatergebruikers dwarsdeur die Noord-Kaap kan dus blootgestel word aan verhoogde konsentrasies van neurotoksiese, mutageniese en karsinogene stowwe as riviervloei verminder word sonder om die vele bronne van besoedeling aan te spreek.
“Ten slotte word geglo dat daar baie versagtende en bestuursmaatreëls is wat oorweeg moet word voordat die laer Oranjerivier opgeoffer word vir die onophoudelike toename in wateraanvraag van die Provinsie Gauteng. Hierdie maatreëls moet wetstoepassing insluit om die vele bekende puntbronne van besoedeling aan te spreek en ‘n herondersoek van die rol wat die Bloemhofdam of ‘n verhoogde Bloemhofdam kan speel in die bestuur van watervoorsiening en watergehalte na die laer Vaal-Oranjerivierstelsel. Die afgradering en veroordeling van die laer Oranjerivier na ‘n Klas 3-kategorisering voordat hierdie besware en alle alternatiewe oorweeg is, sal dus nalatig en onverantwoordelik wees.” – sluit Bekker af.
